گامی به سوی عدالت اجتماعی: از مسکن حمایتی در شهرک غرب تا چالش‌های مسکن مهر

در اوایل دهه شصت، دولت ایران در راستای سیاست‌های عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت، برنامه‌ای برای تامین مسکن اقشار کم‌درآمد در نظر گرفت. شهرک غرب تهران به عنوان یکی از محلات مرفه و ثروتمندنشین پایتخت، برای اجرای این برنامه انتخاب شد.

برنامه مسکن شهرک غرب

در این برنامه، بخشی از زمین‌های شهرک غرب به تعاونی‌های مسکن واگذار شد تا واحدهای مسکونی را برای اقشار کم‌درآمد بسازند. این اقدام ابتکاری، گامی در جهت ایجاد تنوع و اختلاط طبقاتی در این محله محسوب می‌شد.
واگذاری مسکن به اقشار کم‌درآمد در شهرک غرب، مزایای متعددی را به همراه داشت. این برنامه به توزیع عادلانه ثروت و امکانات در شهر تهران کمک کرد و فرصتی برای خانه‌دار شدن اقشار کم‌درآمد در یکی از بهترین محلات پایتخت فراهم کرد. با ورود اقشار کم‌درآمد به شهرک غرب، تنوع اجتماعی و فرهنگی در این محله افزایش یافت و از انحصار ثروتمندان در این منطقه کاسته شد. از طرفی دیگر ساخت و ساز واحدهای مسکونی جدید در شهرک غرب، به رونق کسب و کار در این منطقه و ایجاد شغل برای افراد محلی کمک کرد.
با وجود مزایای متعدد، برنامه تامین مسکن دهه شصت در شهرک غرب با چالش‌هایی نیز روبرو بود؛ با توجه به اختلاط فرهنگی، برخی از ساکنان ثروتمند شهرک غرب از ورود اقشار کم‌درآمد به این محله ناراضی بودند و این برنامه را مغایر با سبک زندگی خود می‌دانستند. واحدهای مسکونی ساخته شده برای اقشار کم‌درآمد، از نظر امکانات رفاهی و آموزشی در سطح پایینی قرار داشتند و این موضوع نارضایتی ساکنان این واحدها را به دنبال داشت. تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی بین ساکنان ثروتمند و کم‌درآمد شهرک غرب، در برخی موارد منجر به تنش و درگیری بین این دو گروه می‌شد.
با وجود چالش‌های موجود، برنامه تامین مسکن دهه شصت در شهرک غرب به عنوان یکی از نمونه‌های موفق سیاست‌های عدالت اجتماعی در ایران شناخته می‌شود. این برنامه نشان داد که با برنامه‌ریزی صحیح و اراده دولت، می‌توان به توزیع عادلانه ثروت و امکانات در جامعه کمک کرد و زمینه را برای ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر فراهم کرد.

طرح مسکن مهر

طرح مسکن مهر، که در اواخر دهه 1380 با هدف خانه‌دار کردن اقشار کم‌درآمد در ایران آغاز شد، در کنار مزایای قابل توجهی که داشت، دقیقا معکوس طرح‌ توسعه مسکن دهه شصت است. بسیاری از پروژه‌های مسکن مهر در مکان‌های دور افتاده و حاشیه‌ای شهرها ساخته شدند که دسترسی به امکانات رفاهی، آموزشی و درمانی را برای ساکنان این واحدها دشوار می‌کرد. این اصل که تمرکز ساخت مسکن حمایتی روی اراضی ۹۹ ساله فاقد امکانات و خدمات در حومه شهر‌های بزرگ قرار گرفته بود باعث شده بود که در برخی از مناطق احداث شده برای مسکن مهر، شاهد کمبود یا فقدان زیرساخت‌های شهری مانند آب، برق، گاز، فاضلاب، و راه‌های ارتباطی بودیم.
ساکنان مسکن مهر عمدتاً از اقشار کم‌درآمد جامعه هستند که با مشکلات عدیده اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند، و یا زوج های جوانی هستند که به واسطه تورم بخش مسکن به حاشیه شهر یا مسکن مهر مهاجرت کرده اند، هر دو گروه نیاز به راه اندازی کسب و کارهای خرد و یا فعالیت در مشاغل کارگری هستند. ولی از آن جایی که بسیاری از مجتمع‌های مسکن مهر در مکان‌های دور افتاده و بدون دسترسی به امکانات شغلی احداث شده‌اند. این امر سبب شده است تا ساکنان این واحدها با مشکل بیکاری و تامین معیشت روبرو شوند.
جدایی گزینی مکانی و عدم وجود مراکز فرهنگی و اجتماعی در مجتمع‌های مسکن مهر، سبب شده است تا ساکنان این واحدها احساس هویت اجتماعی ضعیفی داشته باشند. نرخ جرم و جنایت، اعتیاد، طلاق و سایر آسیب‌های اجتماعی در برخی از مجتمع‌های مسکن مهر به طور قابل توجهی بالا است. انتظار اختلاط جمعیت به معنای واقعی (هدایت گروه‌های برخوردار به نواحی محروم برای سکونت)، ساده انگارانه و نشدنی است. در نتیجه برای تامین مسکن حمایتی و تحقق اختلاط جمعیتی باید نواحی برخوردار شهر انتخاب شود.