طلای سبز ایرانی، چشم‌انتظار کمک فناوری برای اثبات جایگاه بین‌المللی

مطالعات بسیاری به اهمیت کیفیت محصول در تجارت و بازارپذیری بین‌المللی اشاره دارند؛ بنابراین کیفیت محصولات برای امر صادرات دارای اهمیت بسیاری است، چراکه رشد اقتصادی و توسعه در نتیجه بهره‌وری عامل تولید است. ارتقای بهره‌وری نیز از طریق استقرار نوآوری و فناوری مناسب در تولید، کاهش هزینه‌های تمام شده و افزایش کیفیت صورت می‌گیرد.

طراحی و پیاده‌سازی استانداردهای بهداشتی و بهداشت نباتی در دهه اخیر به عنوان یکی از اهرم‌های تضمین کیفیت محصولات کشاورزی در دنیا و شاخص‌های تعیین‌کننده تجارت محصولات کشاورزی مطرح شده است، از این رو رشد استانداردها و قوانین کشورهای واردکننده می‌تواند به طور وسیعی روی صادرکنندگان محصولات اثرگذار باشد.

پسته؛ میوه‌ای ارزشمند در بازارهای دنیا و محصولی استراتژیک در اقتصاد کشاورزی ایران است. پسته نماد بین‌المللی کشاورزی ایران در دنیا و مهم‌ترین محصول باغبانی کشور به لحاظ ارزآوری و بازاریابی به شمار می‌رود؛ به همین دلیل پسته در فرهنگ ما بیش از یک میوه و در قامت محصولی استراتژیک ظاهر می‌شود.

ایران رکوردهای فراوانی در تولید و صادرات پسته برای خود ثبت کرده است؛ از بیشترین سطح زیر کشت پسته تا بالاترین رقم صادرات و درآمد جهانی فروش پسته در کارنامه کشورمان دیده می‌شود اما از دهه 2000 میلادی ظهور رقبای جهانی و عوامل داخلی اعم از ازدیاد سموم نامطلوب نظیر آفلاتوکسین، کم‌آبی و تغییرات اقلیم، سهم ایران را در بازارهای جهانی رفته رفته کاهش داده، به طوری که علی‌رغم افزایش میزان صادرات پسته ایران، سهم کشور در بازار جهانی این محصول از 60 درصد در سال 2000 به 45.5 درصد در سال 2010 و 26.5 درصد در سال 2020 کاهش یافته است؛ آماری که از تضعیف جایگاه ایران در بازارهای بین‌المللی این محصول خبر می‌دهد.

مهم‌ترین عامل کاهش سهم بازارهای جهانی و صادرات پسته ایران مسئله آفلاتوکسین است، به طوری که در دهه گذشته چندین مورد پسته صادراتی ایران به علت وجود آفلاتوکسین بالاتر از حد مجاز و استاندارد از مقاصد کشورهای اروپایی برگشت داده شده یا با قیمت بسیار پایین‌تر از تراز جهانی به فروش رسیده است. در همین مدت زمان، کشور آمریکا از فرصت پیش‌آمده استفاده کرده و تقریبا 47 درصد بازار صادرات پسته در دنیا را به دست گرفته؛ با وجود تمام برتری‌های پسته ایرانی، امروز عمده بازار کشورهای اروپایی توسط آمریکا تصاحب شده است.

آفلاتوکسین‌ها مهم‌ترین مواد سمی تولید شده به وسیله قارچ‌ها در محصول استراتژیک پسته به‌شمار می‌روند. مطالعات و گزارش‌های متعددی از وجود این نوع سم در کشورهای تولیدکننده پسته جهان از جمله آمریکا، ایران و ترکیه منتشر شده است؛ بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، جنبه‌های مختلف آلودگی پسته به آفلاتوکسین باید به طور جدی مطالعه و مورد توجه قرار بگیرد.

تولید پسته در ایران در سال‌های اخیر به صورت قابل توجهی رشد کرده اما میزان صادرات و حجم بازار ایران در جهان در یک بازه 10 ساله (2010 تا 2020) تا 27 درصد کاهش داشته اشت،؛ بنابراین با وجود اینکه موانع تعرفه‌ای و غیرتعرفه‌ای در مراودات تجاری بین‌المللی به واسطه قراردادهای تجاری روند کاهشی داشته اما سهم بازار صادرات ایران نیز کم شده است.

اتحادیه اروپا در سال 1997 برای اولین بار در زمینه اعمال استانداردهای بهداشتی بر محصول پسته، مقرراتی را وضع کرد. این قوانین از سال 1998 به اجرا درآمد و در آن میزان حد مجاز آفلاتوکسین برای محصولات وارداتی مشخص شد. در مرحله بعد اتحادیه اروپا به دلیل کاهش واردات، اعتراض کشورهای صادرکننده و همچنین هماهنگی با سازمان فائو (سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد) قوانین جدیدی را وضع کرد که همچنان پابرجاست.

با توجه به آنچه پیشتر اشاره شد، می‌توان نتیجه گرفت اگر تغییرات جدی در فرایندهای تولید (داشت و نگه‌داری) و صادرات پسته ایجاد نشود، سهم کنونی ایران از بازارهای جهانی پسته نیز در سال‌های آینده به خطر خواهد افتاد. علاوه بر این با توجه به روند بازارهای جهانی می‌توان انتظار داشت قوانین سخت‌گیرانه‌تری نسبت به واردات پسته توسط دیگر کشورها صورت بگیرد و دیگر بازارهای مقصد نیز مانند بازار اروپا نسبت به سموم باقی مانده روی محصول و آفلاتوکسین حساس شوند.

به نظر می‌رسد برای بازپس‌گیری جایگاه واقعی پسته ایرانی در بازارهای جهانی و فروش این محصول استراتژیک به قیمت ارزنده و مطلوب راهی به‌جز ارتقای کیفیت محصولات صادراتی و به‌روزرسانی فرایندها وجود ندارد. شاید این بار هم فناوری به کمک 200 هزار باغدار پسته و طلای سبز ایرانی برسد.